Dader ontoerekeningsvatbaar, pech voor het slachtoffer?

Op het gebied van slachtofferrechten heeft de rechtbank in Limburg eind vorige maand een belangrijke uitspraak gedaan.

In deze zaak, waarin ik politieagenten bijsta, had een patiënt van een zorginstelling ernstige overlast veroorzaakt. Toen hem door de zorgmedewerker een zogeheten ‘time-out’ werd aangezegd, kwam hij met een tafelmes zijn kamer uitgestormd en stak hij in op de zorgmedewerker.

In een fractie van een seconde rende hij vervolgens met het mes in opgeheven hand op de vier aanwezige politiemensen af die allen in een kleine hal van twee bij twee meter stonden. Een van de agenten schoot de man met zijn dienstwapen in de arm waarop de patiënt kon worden overmeesterd. Door de luide knal van het schot liepen de politiemedewerkers blijvende gehoorschade op.

Verweer

Het verweer van de verdediging luidde dat de dader volledig ontoerekeningsvatbaar moest worden verklaard, aangezien hij ten tijde van het incident in psychotische toestand zou hebben verkeerd. Hierdoor was de patiënt in de veronderstelling dat de zorgmedewerker hem ‘met een spuit wilde laten inslapen’, luidde het argument.

De rechtbank stelde daarom een onderzoek in naar de geestestoestand van de verdachte. Gedragsdeskundigen kwamen tot de conclusie dat de man inderdaad volledig ontoerekeningsvatbaar was tijdens het misdrijf. Met andere woorden: de daad is wel bewezen maar kan de dader niet worden toegerekend. De rechtbank volgde zoals dan gebruikelijk is het advies van de gedragsdeskundigen en ontsloeg de dader in de uitspraak van 28 juli van alle rechtsvervolging.

Betekent dit dan dat de slachtoffers met lege handen staan? Of dat zij maar een kostbare, langdurige civielrechtelijke procedure moeten starten?

Schadevergoeding

Nee. De strafrechter mag slachtoffers namelijk een schadevergoeding toekennen als de dader een straf of maatregel wordt opgelegd. In tegenstelling tot bij een vrijspraak kan de rechter bij een ontslag van alle rechtsvervolging wel een maatregel opleggen, zoals terbeschikkingstelling (tbs) of – zoals in deze zaak – opname in een psychiatrische kliniek via een civiele zorgmachtiging op grond van de Wet Forensische Zorg. Dat laatste is sinds 1 januari 2020 van kracht.

Waar de wetgever echter niet over heeft nagedacht, is het feit dat per 1 januari dit jaar artikel 37 van het Wetboek van Strafrecht is komen te vervallen. Dat artikel bood de strafrechter de mogelijkheid om een verdachte die niet toerekeningsvatbaar is in een psychiatrisch ziekenhuis te plaatsen. In de rechtspraak was uitgemaakt dat het slachtoffer een schadevergoeding kon worden toegekend zodra deze maatregel aan de dader werd opgelegd.

Pech

Nu artikel 37 is vervallen, zag de rechtbank Limburg zich voor de vraag gesteld of de slachtoffers een schadevergoeding kan worden toegekend zonder dat daarvoor een grondslag bestaat in het Wetboek van Strafrecht. Of dat zij, vanwege een kennelijke leemte in de wet, simpelweg pech hebben en hun vordering maar via een langdurige, kostbare civielrechtelijke procedure te gelde moeten maken. De officier van justitie bepleitte het laatste.

In een goed gemotiveerd vonnis komt de rechtbank echter tot de, in mijn ogen enige juiste conclusie om vorderingen van de slachtoffers wel degelijk te beoordelen. De rechtbank kijkt daarbij niet naar de letterlijke tekst van de wet maar vooral naar de achterliggende bedoeling van de wetgever.

Volgens de rechtbank is ook het toetsingskader van de oude en nieuwe wetgeving hetzelfde: in hoeverre is een verdachte gevaarlijk voor zichzelf, voor anderen of voor de algemene veiligheid.

Losgekoppeld

Dat de nieuwe regelgeving door de wetgever is losgekoppeld van de strafzaak wil niet zeggen dat het verlenen van de zorgmachtiging niet samenhangt met de strafzaak. In feite is er dus geen verschil tussen de oude en nieuwe regeling.

Verwijzend naar de wetsgeschiedenis is volgens de rechtbank bovendien niet gebleken dat de wetgever met de nieuwe regeling de positie van slachtoffers in het strafrecht heeft willen wijzigen. Verder leidt de rechtbank uit de wetsgeschiedenis af dat niet bedoeld kan zijn dat artikel 37 Sr is komen te vervallen maar slechts is vervangen door het nieuwe artikel in de Wet Forensische Zorg.

De rechtbank komt tot de conclusie dat de vorderingen van de slachtoffers kunnen worden beoordeeld en gaat daar vervolgens toe over.

Gemotiveerde

Met dit goed gemotiveerde vonnis laat de rechtbank opnieuw zien dat de positie van slachtoffers in het Nederlandse strafrecht de laatste jaren steeds meer is versterkt.

Dat een dader deels of volledig ontoerekeningsvatbaar wordt verklaard hoeft voor het slachtoffer dus niet altijd negatief te zijn. Zo kan aan de dader tbs worden opgelegd of kan hij gedwongen worden opgenomen. Ook kan de schade van het slachtoffer worden vergoed.

Een ander bijkomend voordeel bij ontoerekeningsvatbaarheid van de dader is dat er ook vaak verzekeringsdekking is bij de aansprakelijkheidsverzekeraar van de dader. Hij of zij heeft immers niet opzettelijk heeft gehandeld. Schade die niet is vergoed in het strafproces, zoals toekomstige schade of complexe schadeposten die zich niet lenen voor behandeling in een strafzaak, kunnen  dan worden gevorderd bij een verzekeraar. Dat bespaart de slachtoffers een dure civiele procedure. Een win-winsituatie dus!

*Benieuwd geworden naar Diwi’s vorige column? Je kunt ‘m hier teruglezen!