Eerherstel voor klokkenluider Frits Veerman in schandaal atoomspion Khan?

Hij was kroongetuige in het ontrafelen van het grootste spionageschandaal in ons land en misschien wel in de hele Westerse wereld; de smokkel van Nederlandse atoomgeheimen door de beruchte spion Abdel Qadir Khan naar Pakistan. De prijs die klokkenluider Frits Veerman voor zijn dappere acties betaalde, is ongekend. Hij werd ontslagen en zijn leven lang als zware crimineel behandeld. Nu, ruim veertig jaar later, staat het Huis voor Klokkenluiders op het punt een onderzoeksrapport over deze bizarre affaire uit te brengen. Een hoopvol moment voor een man die genadeloos werd geofferd.

In 2016 interviewde ik Frits Veerman voor het eerst, destijds nog voor De Telegraaf. Ik had een verbitterde man verwacht maar Frits bleek vrolijk en licht van hart. “Ze hadden natuurlijk gedacht dat ik ziek en niet oud zou worden. Dat zal ze zijn tegengevallen, het liep anders”, zei hij met een twinkeling achter zijn brillenglazen.

Mijn krantenverhalen zetten de voor Nederland zeer beschamende affaire uit vervlogen tijden weer even in de kijker. Wie erin duikt, waant zich in een heuse spionageroman van John le Carré.

Sluwe

De zeer geheime en strategische nucleaire gegevens werden tussen 1973 en 1975 verduisterd door een collega van Frits, de Pakistaanse ingenieur Abdul Qadir Khan. Op het eerste gezicht was Khan een innemende fysicus. Maar achter zijn charmante glimlach ging een sluwe spion schuil die uiteindelijk tot de vader van het atoomprogramma in zijn geboorteland zou uitgroeien.

Frits Veerman, nu 75, werkte in die jaren als fotograaf voor het Fysisch Dynamisch Onderzoekslaboratorium van VMF Stork waar ook Khan werkzaam was. De twee mannen waren gedetacheerd bij Ultra Centrifuge Nederland (UCN) in Almelo.

Daar werd uranium in een revolutionair procedé met centrifuges verrijkt tot splijtstof. Zulk materiaal is bestemd voor kerncentrales maar kan tevens als explosief voor kernbommen worden gebruikt.

Khan bekende later de levensgevaarlijke nucleaire kennis ook te hebben doorverkocht aan Noord-Korea, Iran en Libië. Het vermogen van de inmiddels 85-jarige spion wordt geschat op een miljard dollar.

BVD

Dat de Pakistaan hier in de jaren zeventig en tachtig onbelemmerd zijn slag kon slaan, is te danken aan de toenmalige regering en geheime dienst BVD (voorloper van de AIVD) die op de hoogte waren maar niet ingrepen. De Amsterdamse rechtbank veroordeelde Khan in 1983 bij verstek tot vier jaar cel. Het vonnis sneuvelde in hoger beroep wegens een ‘vormfout’.

Ruud Lubbers, in de jaren zeventig minister van Economische Zaken, zei er in 2005 in radioprogramma Argos het volgende over. “Amerikaanse inlichtingendiensten gaven er de voorkeur aan Khan niet vast te zetten en te vervolgen. Iets zat fundamenteel fout bij onze inlichtingendiensten. Een weeffout die er ook was bij hun bazen, de politiek verantwoordelijken.”

Frits Veerman vertelde me in 2016 dat hij er getuige van was geweest hoe Khan de geclassificeerde techniek halverwege de jaren zeventig stap voor stap bij UCN ontfutselde.

Betaald

“Khan verduisterde onderdelen, fabricagegegevens, onderhoudsvoorschriften, zo’n beetje alle ingrediënten voor de bouw en het onderhoud van ultracentrifuges. Bij hem thuis in Badhoevedorp, lagen stapels geheime onderzoeksrapporten. Khan’s echtgenote vertaalde die in het Engels. Ze werd er zelfs door FDO voor betaald.”

Niemand had het door, Frits evenmin. Tot zijn exotische collega hem een peperdure, door de Pakistaanse overheid betaalde vakantie naar zijn geboorteland aanbood. “Vanaf dat moment werd ik achterdochtig en ontdekte ik welk duivels spel Khan speelde. Het was voor mij uitermate riskant, maar ik heb de UCN-directie in Petten drie keer anoniem, vanuit een telefooncel over Khan getipt. Ze namen me niet serieus. Geen mens deed iets.”

Plotseling vertrok de atoomspion in 1976 naar eigen land. Bij Frits Veerman stond toen onmiddellijk de BVD op de stoep. “De geheime dienst wilde weten hoe ik over Khan dacht. Ik heb ze haarfijn uitgelegd dat zijn spionagepraktijken al die tijd hadden kunnen voortduren.”

Hoe bouw ik een ultracentrifuge

Ondanks Khan’s vertrek en de interesse van de inlichtingendienst ging de smokkel in kernfysica gewoon door, vertelde Frits. “De FDO-directie is Khan zelfs achterna gereisd naar Pakistan voor zakelijke deals. FDO leverde daarna ook nog allerlei fijne mechanische apparatuur voor ultracentrifuges aan Pakistan. Er werd zelfs een complete elektronische aandrijfunit in opdracht van Khan gebouwd en naar Pakistan gestuurd. Verder is nooit bekend geworden dat Khan vele tientallen Pakistaanse technici voor een cursus ‘hoe bouw ik een ultracentrifuge’ naar FDO liet overkomen.”

Niet lang nadat Khan weer in eigen land was neergestreken, verklaarde de toenmalige leider in Islamabad, president Zulfikar Ali Bhutto: “Er is een kapitalistische bom, een communistische bom, een joodse en Hindoestaanse bom en nu hebben we een islamitische bom…”

Het schandaal klapte eind 1979 en kwam groot in het nieuws. Frits Veerman werd als getuige gegijzeld, opgesloten in de Bijlmerbajes en zwaar onder druk gezet door justitie en BVD. “Dagenlang zaagden ze me door. Bijzonder intimiderend. De boodschap: ik moest mijn mond houden. Toen ik eindelijk vrijkwam, vroeg een officier van justitie waar ik heen ging. ‘Naar de krant’, zei ik. ‘Want ik hou me niet stil’.”

Radarsysteem

Ook na zijn veroordeling keerde Khan volgens Frits Veerman geregeld terug naar ons land. Via België en mét diplomatieke status. Frits zegt in die jaren talloze malen te zijn gewaarschuwd. “Krankzinnig dat dat gewoon kon. Dan dook hij weer op bij Holland Signaal, dan weer bij Fokker. Naar verluidt bemachtigde Khan de geheime codes van het Europese militaire radarsysteem en gegevens over de goalkeeper, het Nederlandse snelvuurkanon waarmee vijandelijke raketten uit de lucht kunnen worden gehaald.”

Nederlandse bedrijven bleven doodleuk onderdelen te leveren. Zoals Van Doorne’s Transmissies dat duizenden buizen van speciaal staal naar Pakistan verscheepte, met dezelfde specificaties als de rotoren van de ultracentrifuges in Almelo. EZ was hiervan op de hoogte, blijkt uit eerdere onderzoeksrapporten.

‘Ik heb dit altijd als een zware last met me meegedragen’, verklaarde oud-minister Ed van Thijn van Binnenlandse Zaken in 2011 in de Volkskrant. ‘Het zou een niet te dragen gedachte zijn dat Nederland inderdaad aan de basis stond van de proliferatie van nucleaire wapens aan de wereld tot aan de meest bedenkelijke landen toe. Dat is nogal een historische ballast.’

Besmet

Frits Veermans loslippigheid over die ballast had voor hem levenslange consequenties. “Ik kon vertrekken bij FDO. Andere bedrijven moesten me niet, ik was voor het leven ‘besmet’. Toen ik bij het GAK aanklopte voor een uitkering, kon ik daar sociale verzekeringen gaan doen. Bepaald niet de glansrijke carrière die ik me had gedroomd.”

Hij zegt grote angst te hebben gekend. “Het was geen kattenpis. Ook in het buitenland was ik opgejaagd wild. In Italië werd ik met vrouw en kinderen klemgereden door een konvooi carabinieri met gillende sirenes. De spijkermatten lagen al uitgerold over de snelweg, mocht ik er tussenuit willen knijpen. In Boedapest ben ik ooit opgepakt en uren verhoord. Een bezoek aan onze dochter in het Amerikaanse Baltimore leverde ook weer lange ondervragingen op.” 

Ook tijdens onze gesprekken in 2016 raakte Frits zichtbaar nerveus bij de herinnering aan de pressiepraktijken. “Nederland heeft een gigantisch schuine schaats gereden en mij laten boeten omdat ik niet zweeg. Daar mag onze overheid onderhand weleens iets aan doen. Ik wil dat mijn naam wordt gezuiverd en ik wil een schadevergoeding.”

Ongehoord

Vier jaar geleden interviewde ik eveneens voormalig rijksrechercheur Hans Akerboom. Hans had destijds het onderzoek tegen Frits Veerman verricht en besloot hem te steunen in zijn strijd om eerherstel. “Ik vind het ongehoord hoe Frits Veerman moest boeten”, zei hij. “Veerman was notabene onze kroongetuige. Ons onderzoek in 1979 en 1980 was gericht tegen Khan en draaide om het vinden van bewijs voor het doorspelen van nucleaire geheimen. Op zich niet ingewikkeld, maar het was een embargo-onderzoek dat met zeer grote geheimhouding werd omgeven.”

Hans Akerboom en zijn collega kregen de zaak destijds rond met gegevens en getuigenverklaringen, Frits Veerman speelde daarbij een sleutelrol. “We hebben hem zeker twee keer uitgebreid gehoord. Veerman stelde zich kwetsbaar op, stak zijn nek uit en bracht veel naar voren. Dat de overheid wellicht niet blij was met hem, heeft te maken met politieke dekking.”

“Als het waar is dat de staat hem kapot maakte, dan deugt dat niet”, aldus de oud-politieman in 2016. “Ik wil Veerman in dat geval ondersteunen, bijvoorbeeld met een verklaring.”

Gefaciliteerd

Khan schreef volgens de voormalige rijksrechercheur later brieven aan de regering waarin hij alles toegaf. “Hij wilde in gesprek met ons, maar tot een verhoor van Khan in Pakistan kwam het helaas niet. Na geruime tijd hoorden we dat Khan gefaciliteerd was door zijn eigen regering. Of het van meet af aan vooropgezet plan is geweest, weet ik niet. Het was niet onze taak dat te onderzoeken. We vonden het vreemd dat Khan bij UCR en FDO zo makkelijk zijn gang had kunnen gaan. Maar niemand was in die tijd echt bedacht op spionage. Overigens sluit ik niet uit dat er meer klokkenluiders in deze zaak zijn geweest.”

In 2016 maakte Frits Veerman met zijn advocaat melding van zijn zaak bij het Huis voor Klokkenluiders. Daar is de afgelopen vier jaar een onderzoek gedaan waarin zijn oud-collega’s en bijvoorbeeld ook oud-rijksrechercheur Hans Akerboom zijn gehoord. Centraal staat de vraag hoe Frits Veerman door zijn toenmalige werkgever is bejegend. Oftewel: of en hoe FDO’s moederbedrijf Stork hem in het verleden heeft benadeeld.

“Het lijkt een Hollywoodfilm waarvan niemand de omvang wil zien”, aldus Tweede Kamerlid Ronald van Raak. “Nederland hielp de wereld aan de islamitische atoombom. Frits Veerman waarschuwde en is gecriminaliseerd, geïntimideerd en geïsoleerd. De man is een held dat hij overeind is gebleven.”

Onheus bejegend

Als het Huis voor Klokkenluiders in juli in haar rapport concludeert dat Frits Veerman onheus door zijn voormalige werkgever is bejegend, wil Van Raak een onderzoek door de CTIVD, de toezichthouder op de inlichtingendiensten.

“De CTIVD kan heeft toegang tot geclassificeerde informatie en kan als onafhankelijk orgaan dus boven water krijgen wat de rol van de inlichtingendiensten is geweest en welke politici verantwoordelijk waren.”

Ook Van Raak vermoedt dat de VS een cruciale speler in het spionageschandaal is geweest. “Er was Amerika gezien het feit dat India al over nucleaire wapens beschikte en connecties had met de toenmalige Sovjet-Unie, alles aan gelegen dat ook Pakistan een atoombom kon bouwen. Nederland heeft vervolgens actief meegewerkt, daarna moest de zaak de doofpot in.”

De SP’er vindt dat er eveneens een politiek onderzoek moet komen waarbij duidelijk wordt hoe de besluitvorming in de jaren zeventig tot stand kwam. “Ik hoop dat ik daar voldoende steun voor ga krijgen van de andere fracties.”

*Naschrift: op 7 juli 2020 erkende het Huis voor Klokkenluiders dat het ‘aannemelijk’ is dat Frits ernstig is benadeeld door de Nederlandse staat. Voor Frits vormde dit een belangrijke stap op weg naar eerherstel en een schadevergoeding. Helaas heeft hij dat niet meer mogen meemaken. Frits Veerman overleed op 23 februari 2021.