Uitbreiding slachtofferrechten in strafrecht geen goed idee

Het voorstel Wet Uitbreiding Slachtofferrechten is afgelopen dinsdag door de Eerste Kamer aangenomen. Verruiming van het spreekrecht van het slachtoffer staat daarin centraal.

In de nieuwe wet is onder meer geregeld dat verdachten van ernstige zeden- en geweldsmisdrijven op de rechtszitting moeten verschijnen, zodat zij naar het slachtoffer moeten luisteren wanneer hij of zij gebruik maakt van het spreekrecht. Het spreekrecht is nu nog voorbehouden aan bloedverwanten en partners, maar wordt uitgebreid met stieffamilie. Verder krijgt het slachtoffer in de nieuwe wet spreekrecht tijdens verlengingszittingen voor tbs-gestelden.

Spreekrecht

Een paar jaar geleden is ook al het ‘onbeperkt’ spreekrecht ingevoerd. Tot die tijd mochten slachtoffers alleen vertellen wat het misdrijf voor hen persoonlijk betekende, tegenwoordig mogen zij zich eveneens uitlaten over wat volgens hen een juiste straf is. Let wel; dat alles gebeurt op een moment in het strafproces dat de schuld van de verdachte nog niet vast staat, de rechter moet dan nog uitspraak doen. De onschuldspresumptie wordt hier dus met voeten getreden.

Door juristen vanuit OM, advocatuur en zittende magistratuur is forse kritiek geleverd op het wetsvoorstel van minister Sander Dekker van Rechtsbescherming. Zo maakt procureur-generaal Rinus Otte zich zorgen over de kosten, de uitvoerbaarheid en over de valse verwachtingen die bij slachtoffers worden gewekt. Ook vanuit de advocatuur klinkt veel kritiek.

Een overweging die ik in het debat heb gemist, is die vanuit de psychologische besliskunde.

Rationele

Een rechter moet in een strafzaak uiteindelijk een rationele, afgewogen beslissing nemen over de schuld van de verdachte, en, indien hij de verdachte schuldig acht, over de strafmaat. Om in de terminologie van de psychologen Amos Tversky en Daniel Kahneman te blijven: we willen dat de rechter zijn besluit baseert op het zogeheten type 2-denken (analytisch en weloverwogen) en niet op type 1-denken (snel en intuïtief).

Hoogleraar Pat Croskerry, directeur van het Critical Thinking Program, Faculty of Medicine, Dalhousie University, Canada en zijn collega’s (2013) zetten het in deze publicatie nog eens kernachtig op een rijtje: “Cognitive debiasing 1: origins of bias and theory of debiasing. Zij wijzen met name op het gevaar van te veel emotie (affective bias).

Vooroordelen

Wat gebeurt er als mensen blootgesteld worden aan emotioneel geladen informatie, zoals een slachtofferverklaring? Daarnaar zijn diverse studies verricht die er allemaal op wijzen dat zulke verklaringen vooroordelen in de hand werken.

Zo vonden Jackson en collega’s (2004) dat psychologen en gevorderde psychologiestudenten hun oordeel over het risico van seksuele recidive naar boven toe bijstelden na het lezen van een emotionele slachtofferverklaring. Daarbij negeerden zij de objectieve informatie over het daadwerkelijke recidiverisico.

Paternoster en Daise (2011), criminologen verbonden aan de University of Maryland, USA ontdekten in een experimenteel onderzoek dat confrontatie met video’s van slachtofferverklaringen resulteerde in meer woede richting de dader in de veroordelingsfase van een ‘mock jurytrial’ (een gesimuleerd strafproces met een jury).

Doodstraf

Het leidde tevens tot een frequentere keuze voor de doodstraf in vergelijking met een levenslange gevangenisstraf. Kortom: het is allemaal niet ideaal in een strafproces waarin een objectief oordeel over de feiten leidend moet zijn voor de uiteindelijke beslissing.

De nieuwe rol van het slachtoffer bij tbs-verlengingszittingen is al helemaal problematisch. Immers, de beslissing om een tbs-maatregel te verlengen of te beëindigen dient gebaseerd te zijn op een objectieve inschatting van het recidiverisico van de tbs-gestelde. Vormt hij of zij nog een gevaar voor de samenleving, of niet?

*tekst gaat door onder de foto*

Bovendien is het mogelijk dat er inmiddels een groot aantal jaren (soms wel vijftien of twintig) voorbij is gegaan sinds het misdrijf door de tbs-gestelde werd gepleegd. De meeste tbs’ers krijgen namelijk eerst een gevangenisstraf opgelegd, pas daarna begint hun behandeling.

Veranderd

De persoon die het misdrijf heeft gepleegd is hoogstwaarschijnlijk ingrijpend veranderd, door het ouder worden, en ook door de intensieve behandeling. En nu komt daar dus mogelijk een hernieuwde confrontatie met het slachtoffer tijdens een tbs-verlengingszitting. Welk doel wordt daarmee gediend? Het houdt slachtoffer én dader gevangen in een ver verleden.

Natuurlijk moet slachtoffers hulp aangeboden worden als zij daaraan behoefte hebben. Hulp in de vorm van traumaverwerking, omgaan met verlies, maar soms ook praktische hulp. Dat heeft echter niets met het strafrecht te maken.

Mythe

Het strafrecht biedt geen oplossing voor het aangedane leed, dat is een hardnekkige mythe. Wat de straf ook is, het is nooit genoeg. Het slachtoffer blijft uiteindelijk boos en teleurgesteld achter. Ik durf de stelling aan dat het strafrecht de verwerking van het leed zelfs in de weg staat, omdat het de illusie wekt dat het daarvoor de oplossing biedt.

Ieder mens die slachtoffer wordt van een misdrijf zal dat op zijn of haar manier moeten verwerken. Net zoals je het verlies van een dierbare of het verlies van gezondheid door ziekte moet verwerken. Daar is tijd en liefdevolle steun van anderen voor nodig. Niet wraak maar vergeving maakt de mens uiteindelijk vrij.

*Lees hier de vorige column van Corine: Nederland negeert de gendersensitieve aanpak van huiselijk geweld.