Onlangs kwam ik weer eens gefrustreerd thuis vanwege de wijze waarop de rechtbank zich opstelde tijdens de inhoudelijke behandeling van een strafzaak.
Mijn cliënt was al maanden zenuwachtig geweest voor de zitting. Bij de politie was zijn verklaring niet goed uit de verf gekomen en aan de rechtbank wilde hij zijn kant van het verhaal gedetailleerder uitleggen.
Toen het moment daar was, nam hij dan ook de tijd om zijn relaas te doen. Maar de rechters leken alleen geïnteresseerd in specifieke details die de man naar voren bracht, gegevens waarvan ik wist dat die niet overeenstemden met andere informatie in het dossier. De rechtbank had kennelijk geen aandacht voor het hele verhaal van mijn cliënt, maar alleen voor die afwijkende details.
Weerwoord
Na het requisitoir van de officier van justitie was het mijn beurt om te pleiten. Een belangrijk moment voor mijn cliënt, omdat ik daarmee namens hem in juridische zin weerwoord kon bieden aan de visie van het OM.
Tot mijn frustratie zag ik dat een van de rechters die tijd kennelijk benutte voor een… middagslaapje! Dat vind ik tenminste aannemelijker dan dat die rechter zijn ogen sloot omdat hij zich daarmee beter kon inleven in mijn verhaal. Zeker toen zijn knikkebollende hoofd bijna de tafel bereikte.
Ik twijfel er niet aan dat de rechtbank in raadkamer mijn pleitnota en de aantekeningen van de griffier er nog eens bij pakt. Dit om te bezien welke verweren zijn gevoerd en op welke verweren wel en niet moet worden gereageerd bij vonnis. In zoverre heeft de inhoud van mijn pleidooi de rechtbank bereikt, en zullen de rechters in juridisch opzicht de zaak op correcte wijze afhandelen.
Fatsoen
Het heeft deze rechtbank in mijn optiek echter ontbroken aan fatsoen en ook aan inzicht in de wijze waarop een verdachte een rechtszitting beleeft. De rechtbank ziet de inhoudelijke behandeling als sluitstuk van de zaak, terwijl een verdachte die juist beschouwt als hét moment waarop op zijn of haar zaak een besluit volgt.
Bovendien vraag ik me af bij zo’n, klaarblijkelijk ongeïnteresseerde houding of de rechtbank zich bewust is van de psychologische processen die bij het beoordelen van zaken een rol spelen. En met name dat laatste baart me zorgen omdat het in het strafproces nog altijd zou moeten gaan om waarheidsvinding.
Papieren dossier
In Nederland geldt al jaar en dag dat het papieren dossier het uitgangspunt is bij de beoordeling van een strafzaak. Artikel 338 Strafvordering vermeldt: ‘Het bewijs dat de verdachte het ten laste gelegde feit heeft begaan, kan door de rechter slechts worden aangenomen, indien hij daarvan uit het onderzoek op de terechtzitting door de inhoud van wettige bewijsmiddelen de overtuiging heeft bekomen.’ Het Nederlandse onderzoek ter terechtzitting is echter vooral ingericht op het nader horen van de verdachte.
*tekst gaat door onder de foto*
Dat hebben we te danken aan het ‘de auditu-arrest’ uit 1926 waarin is bepaald dat zogenaamde verklaringen ‘van horen zeggen’ ofwel ‘de auditu’ voor het bewijs mochten worden gebruikt.
Nadruk
In de praktijk komt het erop neer dat getuigenverklaringen die door de politie zijn vervat in een proces-verbaal als bewijsmiddel toelaatbaar zijn zonder dat de rechter de betreffende getuige zelf hoort over wat hij of zij heeft waargenomen. Daarmee is de nadruk komen te liggen op het samenstellen en beoordelen van een schriftelijk dossier.
Vaak wordt alleen de verdachte nog tijdens een zitting door de rechter gehoord waarbij gerichte vragen aan hem of haar worden gesteld. Rechters brengen meer tijd door met papieren dossiers achter hun bureau, dan met verdachten (en getuigen) in een zittingszaal. Wellicht ontstaat daarmee bij sommige rechters een gebrek aan inzicht in de wijze waarop een verdachte de inhoudelijke behandeling ervaart.
Belastend
Doordat de officier van justitie de verzameling processtukken samenstelt en hij in beginsel alleen dagvaardt wanneer hij overtuigd is van de haalbaarheid van de vervolging, is de voorbereiding van rechters gebaseerd op een belastend dossier waarbij de processtukken worden geanalyseerd in het licht van de tenlastelegging.
Vanuit psychologisch oogpunt is het dan ook niet mogelijk om onbevooroordeeld op een zitting te verschijnen. Zodra een mens kennis heeft, is hij namelijk bevooroordeeld. Zo zijn mensen, en dus ook rechters, geneigd op zoek te gaan naar bevestigende informatie (confirmation bias), informatie te bagatelliseren die niet in overeenstemming is met de gecreëerde overtuiging (cognitieve dissonantie) en vast te houden aan de eenmaal gecreëerde overtuiging (belief perseverance).
Overtuigen
Met die uitgangspunten in het achterhoofd is het dan ook een hele klus voor de verdediging om een rechter ervan te overtuigen om niet zonder meer de visie van het OM te volgen.
Juist bij de inhoudelijke behandeling moet er ruimte zijn om de visie van het OM te weerleggen. Daartoe is het van belang dat de rechter zich bewust is van voornoemde processen en dat hij zich actief inspant ook de visie te volgen zoals de verdediging die naar voren brengt.
Daar past een actieve houding van een rechter bij die aandacht heeft voor het pleidooi. Ook wanneer verweren worden gevoerd die voorspelbaar zijn, kan de verdediging in haar (mondelinge) pleidooi verrassende inzichten bieden die de rechter anders naar de zaak doen laten kijken.
Waarheidsvinding
Als alleen maar in raadkamer wordt bekeken op welke verweren wel en niet moet worden gereageerd, gaan rechters in mijn ogen voorbij aan het nog altijd vooraanstaande doel van de waarheidsvinding. Soms zitten zaken toch echt anders in elkaar dan in eerste instantie gedacht.
*Lees hier de vorige column van strafrechtadvocaat Wendy Alberts.