Lieve Cleo,
Wanneer je dit leest, kan de situatie alweer anders zijn. Terwijl ik dit schrijf, zitten we in ieder geval plots in de coronacrisis.
Het is even wennen. De hele familie aan het werken en leren vanuit huis en je zorgen maken over de gezondheid van mensen.
Voor mijn werk betekent het dat opsporingsonderzoeken op een laag pitje staan en dat aanhoudingen en verdachtenverhoren niet doorgaan. Bovendien zijn er een heleboel nieuwe vragen over wat de huidige situatie betekent voor het gedrag van mensen en dus ook voor het politiewerk.
Anders
Ineens is alles anders.
Dat doet me denken aan een gedicht van journalist Koos Koster dat ik als tiener las. Koster woonde in Chili. In een van zijn gedichten beschreef hij zijn ontzetting over het feit dat alles na de staatsgreep van 1973 opeens anders was. De realiteit die absurditeit was geworden. Ik moet er deze dagen vaak aan denken.
Veel mensen zijn momenteel onzeker en proberen de nieuwe realiteit zo goed mogelijk te begrijpen. Allerlei informatie komt op ons af in stemmen van leken, experts, politici en in komische of informatieve filmpjes. Al die veranderingen en informatie kunnen mensen behoorlijk ontregelen. Zeker als mensen al kwetsbaar zijn, doordat ze de berichtgeving niet begrijpen of verbanden leggen die voor hen logisch lijken maar ver van de werkelijkheid af staan.
Hoofden
We zien uitwassen in gedrag doordat mensen gaan hamsteren. Dat is aan de buitenkant. Wat gebeurt er ín hoofden van mensen? In het mijne ontstaat het vermoeden dat de huidige situatie kan leiden tot allerlei complottheorieën.
Jelle van Buuren van de Universiteit Leiden deed onderzoek naar complotdenken. Complotten gaan meestal over kleine groepen mensen met kwaadwillende plannen die schade berokkenen aan een groot deel van de bevolking.
Volgens Van Buuren zijn zulke theorieën populair omdat ze een eenvoudige verklaring en houvast lijken te bieden voor een ingewikkelde wereld. Complottheorieën kunnen vergezocht zijn, aantoonbaar onjuist en soms aanleiding geven tot geweld, bijvoorbeeld tegen de kleine groep die verantwoordelijk wordt gehouden.
Waarheid
Maar hoe vind je de waarheid in de brij aan meningen en feiten, fake of echt? Volgens Van Buuren dienen traditionele instanties met gezag – zoals de overheid, wetenschap en journalistiek – openheid te geven over de manier waarop ze hun kennis vergaren en moeten zij hun onzekerheden tonen.
Hoopgevend vond ik het dat die kwetsbaarheid van de overheid duidelijk werd toen Rutte zei: “Met vijftig procent van de kennis, moeten we honderd procent van de besluiten nemen.”
Als ikzelf met een complottheorie word geconfronteerd, stel ik de vraag wat het complot oplevert voor die kleine groep mensen en hoeveel energie en middelen het kost om zo’n geheim verbond in stand te houden.
Onzin
Zo’n kosten-batenanalyse levert bij mij al snel het stempel ‘onzin’ op. Als voorlopig stempel. Er moet immers ruimte blijven voor twijfel. Welke complotideeën leven er momenteel in Australië?
Daarmee doel ik overigens niet op het verdwijnen van wc-papier uit de supermarkt…
Tot snel weer!
Lieve Bianca,
Ook hier in Australië verandert de situatie met de dag. Al zal de coronacrisis nog maanden duren, vrees ik.
Iedereen werkt thuis, waardoor ik in mijn eentje op kantoor kan werken (want thuis geen werkplek). Helemaal alleen in zo’n kantoorgebouw zitten, voelt redelijk absurd. Sinds kort zijn alle ‘niet-essentiële’ winkels gesloten, maar de definitie ‘niet-essentieel’ levert her en der verwarring op.
Hamsteren
Ik las vanochtend in de krant The Age een column van een oud-politica. Niet het zichtbare hamsteren van pleepapier is volgens haar het probleem, maar ‘de onzichtbare, onuitputtelijke zee aan stupiditeit die daarachter schuilgaat’.
Ze trok zo hard van leer vanwege de beelden van Bondi Beach die de wereld overgingen. Beelden van mensen die zich ondanks alle oproepen een dagje strand niet door de neus lieten boren. Deze strandgangers hadden niet zo’n last van complotdenken, geloof ik. Of zouden ze denken dat alle regeringen ter wereld samenspannen om hun plezier te verzieken?
Politici en media
Soms mogen politici en media trouwens de hand in eigen boezem steken als het gaat om het kweken van vruchtbare omstandigheden voor complotdenkers. Liegen, draaien en bedriegen heeft consequenties: mensen vertrouwen jou en je boodschap niet meer als er ineens écht wat aan de hand is.
Ik moet bekennen dat ik genetisch behept blijk als het gaat om complotdenken. Mijn vader is er gevoelig voor en zijn broer, mijn oom, al helemaal.
Door de gesprekken met mijn vader heb ik ontdekt dat complotdenken een breed spectrum kent. Van gezond en terecht wantrouwen tot extreme en onredelijke paranoia en alles daar tussenin.
Afgelegen
Mijn vader woont in een afgelegen dorp in Portugal. Zijn favoriete tijdverdrijf is thuis zijn, lezen (al die blogs, ‘omdat de meeste media niet te vertrouwen zijn’) en oude films kijken, liefst met een gin-tonic in de hand.
Hij is goed voorbereid op social distancing. Gelukkig maar, want als een van mijn ouders ziek zou worden, kan ik niet naar ze toe. Australië heeft de grenzen voor zeker zes maanden gesloten; een nare gedachte.
Even terug naar de strandganger. Als zij niet aan complotdenken doen, wat kan er dan spelen? Ontbreekt het hun aan voorstellingsvermogen van de risico’s door hun gedrag voor anderen?
Hulpeloosheid
Ik moet ook denken aan een ander psychologisch fenomeen, learned helplessness (aangeleerde hulpeloosheid). Als mensen leren dat ze geen invloed kunnen uitoefenen op de dingen die hun overkomen, werkt dat verlammend en proberen ze het niet eens meer. Ook als ze dat wel degelijk zouden kunnen.
Zou dat een verklaring zijn voor de mensen die doen alsof er niks loos is? De complotdenkende pleepapierhamsteraars aan de ene kant en doemdenkende nihilisten die feestend ten onder willen gaan aan de andere, op een spectrum van angst en ongerustheid.
Zin
De ene persoon reageert door heftige acties om zich te beschermen. De andere geeft dat op en doet gewoon waar hij zin in heeft, omdat het toch niet meer uitmaakt. De grootste groep zit in het midden en doet zijn best om zich aan te passen.
Ik hou me vast aan het idee dat die strandgangers dachten dat ze er niks aan konden doen en het daarom geen zin had om hun gedrag te veranderen. Dat ze dus eigenlijk onzeker zijn. Ik vind dat een fijnere gedachte dan het idee dat het ze niet interesseerde dat er door hun gedrag doden konden vallen.
Of is dat een voorbeeld van weer een ander fenomeen, het wishful thinking?
Liefs, Cleo
*Wil je meer lezen van Cleo Brandt en Bianca Voerman? Kijk dan hier!