De laatste jaren zijn veel verbeteringen doorgevoerd bij politie en justitie wanneer het gaat om de privacy van een slachtoffer of nabestaande. Toch valt er nog veel winst te boeken. Ik denk dan vooral om meer bewustwording van de consequenties van allerlei handelen, hoe goed bedoeld dat ook mag zijn.
Een voorbeeld betreft betrokkenen in zedenzaken. Bij minderjarige verdachten worden zittingen voor de rechtbank steevast achter gesloten deuren behandeld zodat die niet toegankelijk zijn voor publiek. Bij minderjarige slachtoffers is dat niet zo: die rechtszittingen zijn openbaar en voor iedereen te volgen.
Bij aanvang van de rechtszaak doet de voorzitter van de meervoudige strafkamer meestal zijn best om iedereen te verwelkomen. Wanneer slachtoffers in de zittingszaal aanwezig willen zijn, ben ik daar vaak bij om hen te begeleiden. De rechter vraagt dan vaak of het slachtoffer er is en noemt tevens de volledige naam van het slachtoffer. Vervolgens merkt de rechter op dat het fijn is dat het slachtoffer ter plekke is. De intentie is dat de rechtbank aandacht besteedt aan het slachtoffer. Dat is uiteraard een goede intentie.
Positie
Maar verplaats je in dit geval in de positie van het slachtoffer in een zedenzaak. In zo’n situatie weet iedereen in de rechtszaal en op de publieke tribune wie hij of zij is. Bovendien worden tijdens het openbare strafproces tal van details over het seksueel misbruik besproken. Dat zijn intieme details, waarbij het slachtoffer zich voortdurend realiseert dat de aanwezigen ervan op de hoogte zijn dat die details hem of haar aangaan.
Hoe pijnlijk dit kan zijn, kan iedereen zich volgens mij voorstellen. In de zaal zijn tevens journalisten die tegenwoordig live twitteren wat er tijdens het strafproces wordt gezegd. Sommige journalisten gaan daar prudent mee om. Maar er zijn tevens verslaggevers die letterlijk àlles – dus ook heel verregaande details over bijvoorbeeld misbruik- naar buiten brengen. Anders dan vroeger – wanneer een journalist naderhand een verslag voor de krant of website maakte en de tijd had om daar over na te denken – wordt nu zo’n beetje alles snel openbaar gemaakt via de sociale media. Dat is ongelooflijk zwaar en pijnlijk voor een slachtoffer.
Liquidaties
Als casemanager ondersteun ik tevens nabestaanden van een familielid dat omgebracht is. Soms gaat het daarbij om liquidaties binnen het criminele circuit. Het spreekt voor zich dat ouders, broers of zussen van zo’n slachtoffer er over het algemeen bepaald niet voor hebben gekozen dat hun dierbare het criminele pad is opgegaan.
Veiligheid voor de betrokkenen staat voorop in zulke zaken. Zo gebeurde het dat ik met nabestaanden – een vader en zijn dochter – in een zwaar beveiligde rechtbank een zitting bijwoonde.
De nabestaanden hadden er vanaf gezien om de schade te verhalen op de verdachten omdat zij represailles vreesden. Maar de vader en zijn dochter wilden wel graag van het spreekrecht gebruikmaken, zonder dat zij bekend zouden worden bij de verdachten die deel uitmaken van een beruchte criminele groepering.
Anonimiteit
Om de anonimiteit van deze nabestaanden in de rechtszaal te waarborgen, hadden we een speciale werkwijze bedacht. Voor de zitting hadden we opgenomen wat de familieleden van het slachtoffer graag aan de rechtbank kwijt wilden. Het geluidsfragment werd vervolgens tijdens de openbare zitting afgespeeld. Zo wist niemand in de zittingszaal wie er in het audiofragment spraken. Onderwijl zat ik samen met de nabestaanden op de publieke tribune en niet in de rechtszaal.
Als casemanager van Slachtofferhulp Nederland werk ik samen met een zogeheten slachtoffer-coördinator van het Openbaar Ministerie. Deze justitiemedewerker staat in direct contact met de officier van justitie en zorgt ervoor dat de slachtoffers of nabestaanden goed geïnformeerd worden. Ook in deze zaak hadden we overleg gehad en al voor de zitting goede afspraken gemaakt over onze veiligheid. Zelfs de wijze van het binnenkomen van het gerechtsgebouw werd besproken: we maakten gebruik van een andere, dan de gebruikelijke toegangsdeur.
Geregeld
Verder hadden we bewerkstelligd dat de rechters op de hoogte waren van het feit dat de nabestaanden niet genoemd wilden worden. Alles leek dus prima geregeld. We zouden welkom geheten worden, zonder namen.
Het liep anders. Plotseling hoorde ik mijn naam vallen, als vertegenwoordiger van de nabestaanden. Of ik even wilde gaan staan, zodat de rechters wisten wie ik was. Overvallen door die mededeling deed ik schoorvoetend wat er van mij gevraagd werd. Ik kon het moeilijk negeren. Een aantal van de verdachten draaide zich nieuwsgierig om om me te bekijken.
Ik begaf me op dat moment tussen vrienden en familieleden van verdachten op de publieke tribune. Voor hen was dus nogal makkelijk te bepalen dat de mensen naast mij de nabestaanden waren. Je begrijpt wat er gebeurde: het gevoel van veiligheid was voor de vader en zijn dochter ver te zoeken.
Repareren
Na afloop van de zitting konden we gelukkig nog wat zaken ‘repareren’. De aanwezige parketpolitie regelde uiteindelijk dat de nabestaanden en ik als eersten de zaal en het gebouw konden verlaten. De overige aanwezigen werden nog even ‘vastgehouden’, zodat we in elk geval niet gevolgd konden worden.
Ik schets dit voorbeeld om aan te tonen dat zelfs alleen het uitspreken van een naam al veel onrust teweeg kan brengen.
Verdwenen
Nog een ander voorbeeld. Soms is het niet te voorkomen en bovendien gewenst dat bij het uitgaan van een Ambert Alert vanwege een urgente kindvermissing de foto en naam van het verdwenen kind openbaar worden.
Ik maakte ooit zo’n zaak mee: het betreffende, minderjarige meisje werd snel gevonden. Maar haar vermissing, naam en foto hadden de media al volop gehaald. Een groot nadeel daarbij was dat het meisje een niet veel voorkomende naam heeft.
De gevolgen laten zich niet moeilijk raden. Haar omgeving kreeg al snel in de gaten om wie het moest gaan. Het meisje veranderde zelfs van school: iedereen op school was ervan op de hoogte dat ze mogelijk slachtoffer was geworden van een seksueel delict. Het slachtoffer schaamde zich daar enorm voor.
Aangehouden
In deze zaak was een verdachte aangehouden die ruim een jaar later terechtstond voor de rechtbank. Omdat die zaak makkelijk herleidbaar was naar de identiteit van het slachtoffer, had de advocaat van het meisje met klem verzocht om een besloten rechtszitting. Indien de pers zich niet aan de regels zou houden en de naam van het meisje in berichten zou vermelden, kon haar privacy ernstig geschaad worden. Het meisje had juist weer een nieuwe start gemaakt en haar status veranderd van bekend naar anoniem.
De rechter oordeelde dat de openbaarheid van de rechtspraak voorop stond en dat de media de zaak moesten kunnen volgen. Resultaat: er werd volop geschreven over het slachtoffer, zowel via Twitter tijdens de zitting, als erna in (online) krantenberichten, waarbij opnieuw haar naam werd vermeld.
De betrokken slachtofferadvocaat en ik waren destijds bij de rechtszitting. Het slachtoffer en haar familie bleven weg: zij durfden het niet aan om naar de rechtbank te komen.
Impact
Al tijdens de behandeling van de rechtszaak werd duidelijk welke impact er was op het meisje en haar familie. Deze mensen belden en appten voortdurend ongerust over allerlei berichten die in de media verschenen. Naderhand zijn we bij het slachtoffer langsgegaan. Het meisje bleek erg ontredderd en vroeg zich af hoe ze in vredesnaam de volgende dag weer neer school moest. Nu wist immers iedereen wat haar was overkomen.
De gevolgen zijn enorm. Dit meisje zal in haar huidige woonomgeving nooit meer anoniem zijn en moet blijven dealen met alle consequenties. Dat houdt onder meer in dat haar naam voor altijd verbonden blijft aan deze zaak en aan wat zich heeft afgespeeld. Dat haar privacy weg is, heeft niet alleen op haar maar ook op haar familie grote indruk gemaakt.
Toekomst
Ik vraag me oprecht af of de openbaarheid in deze specifieke zaak echt belangrijker is dan de privacy. En dus ook belangrijker is dan de toekomst van dit meisje.
Wat zou het fijn zijn als de beslotenheid van een zitting niet alleen geldt voor minderjarige verdachten, maar ook in gevoelige rechtszaken waarbij slachtoffers minderjarig zijn. Het waarborgen van privacy van kwetsbare slachtoffers is een van de dingen waarvoor ik me samen met mijn collega’s inzet. Ik wil zulke kwesties graag bespreekbaar maken en met elkaar aan bewustwording werken.